ශ්‍රී ලංකාවේ පුරවැසිභාවය ඇති තැනත්තා ශ්‍රී ලාංකිකයෙකි. රටක පුරවැසියකු වී‍ෙමන් ඔහුට හෝ ඇයට අයිතිවාසිකම් රැසක් හිමි වෙයි. අදාළ රටේ පාලකයන් තෝරාපත් කර ගැනීම සඳහා වන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මැතිවරණවලදී ඡන්දය පාවිච්චි කිරීමට ඇති අයිතිය ඉන් ප්‍රධාන අයිතිවාසිකමකි. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පාලන ක්‍රමයක පවත්නා වැදගත්ම අංගය වන්නේ වරින්වර පවත්වනු ලබන නිදහස් හා සාධාරණ මැතිවරණ මඟින් පාලකයන් තෝරාපත් කර ගැනීමට ජනතාවට අවකාශ සලසා දීමයි. එම ක්‍රියාවලියට සහභාගීවීම පුරවැසියකුට ඇති ප්‍රධාන අයිතියකි.
ශ්‍රී ලංකාවේ ඡන්ද අයිතියේ ඉතිහාසය දෙස බලන විට පුරවැසියන්ට ඡන්ද අයිතිය හිමි වූ ආසියාවේ පැරණිම රටවල් අතරට මෙරටද එක් වේ. ලංකාවට කුමක් හෝ ඡන්ද අයිතියක් හිමි වන්නේ 1910 වසරේ දීය. එහි දී ව්‍යවස්ථාදායකය සඳහා සාමාජිකයන් කිහිප දෙනක් පත් කර ගැනීමට මෙරට සීමිත කොට්ඨාශයකට පමණක් ඡන්ද අයිතිය හිමි වූ අතර, එය අපි සීමිත ඡන්ද බලය මෙරටට හිමි වීම ලෙස අදහස් කරමු. 1931 වසරේ දී ලංකාවේ ක්‍රියාත්මක වූ ඩොනමෝර් ආණ්ඩුක්‍රමයෙන් මෙරටට සර්වජන ඡන්ද බලය ලැබෙන අතර, එහි තේරුම වන්නේ ඡන්දය සඳහා සුදුසුකම් ලබා ඇති සියලු පුරවැසියන්ට කිසිදු වෙනස්කමකින් තොරව ඡන්ද අයිතිය ලබා දීමයි. එහි වයස් සීමාව වූයේ වයස අවුරුදු 21 ය. පසුව බණ්ඩාරනායක ආණ්ඩු සමයේ 1959 අංක 11 දරන මැතිවරණ සංශෝධන පනත මඟින් ඡන්දය ලබා දීමේ අයිතිය වයස අවුරුදු 18ට වඩා වැඩි සියලු පුරවැසියන් සඳහා හිමි විණි. මේ පනත සඳහාත් පාර්ලිමේන්තු මන්ත්‍රීවරු කිහිපදෙනක් සිය අකමැත්ත තරයේ ප්‍රකාශ කරන අතර, එවකට විපක්ෂයේ සිටි සර් ජෝන් කොතලාවල එය හඳුන්වා ඇත්තේ ‘වඳුරන්ට ඡන්ද අයිතිය ලබා දීමක්’ ලෙසය.
1833 සිට 1931 දක්වා මේ රටේ තිබුණේ ව්‍යවස්ථාදායක සභාවය. 1947 සිට 1972 දක්වා එය රාජ්‍ය මන්ත්‍රණ සභාව ලෙස හැඳින්විණි. 1972 සිට 1978 දක්වා ජාතික රාජ්‍ය සභාව ලෙස හඳුන්වා ඇති අතර 1978 වර්ෂයේ පටන් එය ශ්‍රී ලංකා පාර්ලිමේන්තුව බවට පත්වී තිබේ. මේ යටතේ පළමු මහා මැතිවරණය 1960 මාර්තු මාසයේ දී පැවැත්වුණු අතර ජනතා පරමාධිපත්‍ය බලයේ එක් අංගයක් වන ඡන්ද අයිතිය ජනතා පරමාධිපත්‍ය යටතට ගැනුණි.
වර්තමානය වන විට ලංකාවේ වයස අවුරුදු 18 සම්පුර්ණ වූ අයට ඡන්ද අයිතිය හිමි වන අතර, ලෝකයේ බොහෝ රටවල ද එම සීමාව 18 ලෙස පවතී. යුරෝපයේ රටවල් කිහිපයක් ඇතුළු තවත් රටවල් කිහිපයක වයස් සීමාව 16 දක්වා පහත හෙළා ඇති අතර, එක්සත් ආරාබි එමීර් රාජ්‍යයේ ඡන්ද අයිතිය හිමි වන්නේ වයස අවුරුදු 25 සම්පූර්ණ වූ විටයි.
මීළඟ පාර්ලිමේන්තුවට මන්ත්‍රීවරුන් තෝරා ගැනීමේ ඡන්ද විමසීම ලබන මස 5 වැනි බදාදා පැවැත්වීමට නියමිතය. එහිදී මහජන නියෝජිතයන් 225ක් තෝරා පත්කර ගැනීමට නියමිත අතර 1988 දී හඳුන්වා දුන් 14 වැනි ව්‍යවස්ථා සංශෝධනයට අනුකූලව දිස්ත්‍රික් මට්ටමින් පත්වන ජාතික ලයිස්තු මන්ත්‍රීවරුන් 29 දෙනාද මෙම පිරිසට ඇතුළත්ය. මේ අතර මහ මැතිවරණයට අදාළ තැපැල් ඡන්ද විමසීම හෙටින් ඇරඹීමට නියමිතය.
මේ මැතිවරණයේ වැදගත්කම පිළිබඳවත්, එහිදී ඡන්දය පාවිච්චි කළ යුතු ආකාරය ගැනත් පසුගියදා මාධ්‍ය සාකච්ඡාවක් පවත්වමින් මැතිවරණ කොමිසමේ සභාපති මහින්ද දේශප්‍රිය කියා සිටියේය. එහිදී සභාපතිවරයා අවධාරණය කළේ, කොවිඩ් වසංගත සමයේ පැන නැඟුණු අනේකවිද දුෂ්කරතා මධ්‍යයේ පවත්වන මේ මැතිවරණය ඡන්ද දායකයාට සුවිශේෂී අත්දැකීමක් වනවා මෙන්ම; මේ සුවිශේෂී මැතිවරණයේදී ඡන්දය පාවිච්චි කිරීම ඡන්ද දායකයාගේ වගකීමක් හා යුතුකමක් ද වන බවය. එහිදී ඔහු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය මිල අධික බැව් පුනරුච්ඡාරණය කරමින් ම කියා සිටියේ මැතිවරණය කොතෙක් වැදගත්ද යන්න ගැන පූර්විකාවක් සපයමිනි. මේ අනුව රටේ ජනතාවගෙන් වැඩිම පිරිසක් එකම දිනයේ නිවෙසින් එළියට බසින්නේ මැතිවරණය දාය. මේ සංඛ්‍යාව දළ වශයෙන් කෝටියකට වැඩි වනු ඇතැයි ගණන් බලා තිබේ. 2019 වර්ෂයේදී මැතිවරණ කොමිසම මඟින් සහතික කරන ලද ඡන්ද හිමි නාම ලේඛණයට අනුව 16,263,885 දෙනකුට ඡන්දය පාවිච්චි කිරීමේ අවස්ථාව තිබේ. විවිධ හේතු මත ඡන්ද පොළට නොඑන සේම ඡන්දය පාවිච්චි නොකරන පිරිස පසෙකින් තැබූ විට 85%ක පිරිසක් ඡන්දය පාවිච්චි කරනු ඇතැයි කොමිසමේ අපේක්ෂාවයි.
‘යහපාලන‘ විගඩමෙන් පසු තමන් කැමති, තමන්ගේ ඉදිරිය වෙනුවෙන් යමක් කරනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන ජනතා නියෝජිතයන් පිරිසක් තෝරා ගැනීමට ජනතාවට ලැබෙන පළමු අවස්ථාව මඟ නොහරිනු ඇතැයි අපි උදක්ම සිතමු. ‘යහපාලන‘ සමයේ කෝලම්, නාඩගම් හා කඹ ඇදීම් නිසා කලකිරීමට පත්ව සිටි ජනතාවට මේ ලැබෙන අවස්ථාව මසුරන් වටින්නේය. පාර්ලිමේන්තුවට නියෝජිතයන් තෝරා පත් කර ගැනීමේදී ස්වකීය පෙර අත්දැකීම් නැවත ස්මරණය කිරීම වැදගත් වන්නේ, වෙනසක් බලාපොරොත්තුවෙන් කළ හදියක ප්‍රතිඵල ඕනෑවටත් වඩා ජනතාව විඳි නිසාය.
මහ මැතිවරණයට තව ඇත්තේ දින 24 කි. රටක අනාගතයක් තීරණය වන දිනය අත ළඟය. ලංකාවේ වැඩිම ජන සංඛ්‍යාවක් එළියට බසින මැතිවරණ දිනය වෙනුවෙන් ලොව ප්‍රමුඛතම සෞඛ්‍යාරක්ෂිත ක්‍රම ක්‍රියාත්මකය. මැතිවරණ කොමිසම් සභාපතිවරයා කියන පරිදි ඔබට ඡන්ද ස්ථානය තරම් ආරක්ෂිත වෙන කවර හෝ ස්ථානයක් නැති තරම්ය. එබැවින් මේ තීරණාත්මක මැතිවරණයේදී ඔබේ ඡන්දය පාවිච්චි කිරීම ඔබ රටට ඉටු කරන යුතුකමක් සේම වගකීමකි. එකිනෙකාගේ කුණු අවුස්සමින්, පිට කසමින්, රෙදි සෝදමින් ගෙවන පාර්ලිමේන්තු සංස්කෘතියට තිත තබා රට වෙනුවෙන් එකට පෙළ ගැසිය යුතු මොහොත එළැඹ ඇත.
මෙරට සියලු පුරවැසියන් ජාති, ආගම්, කුල හෝ වෙනත් බේදයකින් තොරව සමාන අයිතිවාසිකම් ඇති අය ලෙස සැලකීම ශ්‍රී ලාංකේය අනන්‍යතාවක් ඇති ජාතියක් ගොඩනැගීම සඳහා අත්‍යවශ්‍ය මූලික කරුණකි. නිදහස ලැබී 72 වසරක් ගතව ඇතත් අපට ඒ සඳහා මෙතෙක් අවකාශයක් ලැබී නැත. තමන් ජාති, ආගම්, කුල හෝ වෙනත් කිසිදු බේදයක් නොසලකන ශ්‍රී ලාංකේය අන්‍යනතාව ඇති පුරවැසියකු බව ලෝකයට කියන්නට සෑම අයෙකුටම ශක්තියක් ලැබෙන ආකාරයේ පසුබිමක් රටේ ඇති කළ යුතුව තිබේ. එය අද නොකළහොත් යළිත් ඊට සුදුසු අවස්ථාවක් කවදා පැමිණෙතැයි කිසිවකුටත් පැවසිය නොහැකිය. ඇතැම් විට මේ ඒ සඳහා වන අවසන් අවස්ථාව විය හැකිය.
"ලංකාවේ මැතිවරණවලදී තීරණාත්මක පිරිස ඔබ බව මතක තබා ගන්න. ඔබ ඔබේ ඡන්දය භාවිත නොකළහොත් ඔබ අකමැතිම පුද්ගලයා ඔබේ කොට්ඨාසයේ මහජන නියෝජිතයා වෙන්න පුළුවන්. ඔබ අකමැතිම පක්ෂය හෝ කණ්ඩායම ඔබේ පළාත් පාලන ආයතනයේ බලය ලබා ගැනීමට ඉඩ තිබෙනවා යැයි පැෆරල් මැතිවරණ නිරීක්ෂණ කණ්ඩායමේ විධායක අධ්‍යක්ෂ, රෝහණ හෙට්ටිආරච්චි ඡන්දය දැමීමේ වැදගත්කම ගැන දැක්වූ අදහස් සර්වකාලීන වන්නේ ඒ නිසාය.
